Koronka na korze brzozy
Spis treści
Rzeźba na korze brzozy niczym koronka
Na rozległym obszarze Rosji, niemal od koła podbiegunowego po pas stepowy, szumią brzozowe lasy i gaje, ale prawie nigdzie, w żadnym rejonie kraju, nie używa się ściętej kory brzozowej do wykonywania misternych ozdób.
I tylko rzeźbiarze szemogodscy (шемогодские), którzy opanowali z pokolenia na pokolenie, doskonałą technikę przygotowania kory brzozowej i jej rzeźbienia, wiedzę praktyczną, tak by powstawała ozdoba, niczym najdelikatniejsza koronka.
Jeżeli ktoś lubi sztukę ludową to zapewne ten temat go zainteresuje.
Te małe arcydzieła, wykonywane do dnia dzisiejszego, przez tradycyjnych rosyjskich rzeźbiarzy na korze brzozy.
Koronka na korze znad rzeki Szemogsy
Dlaczego to rękodzieło artystyczne powstało na północny kraju, a dokładnie nad rzeką Szemoksa Шемокса (Шомокса) – (dopływ Dźwiny Północnej).
Rzeźba na korze brzozowej jest często określana jako ”Шемогодская резьба”, (szemogodskaja rzeźba) , ponieważ to chłopi w wioskach położonych nad brzegiem rzeki Шемогсы (dopływ Dźwiny Północnej), w XVIII wieku opanowali sztukę rzeźbienia przez szczelinowanie i tłoczenie na korze brzozowej do perfekcji. To im zawdzięczamy niepowtarzalny dziś widok różnego rodzaju przedmiotów. Pięknych przedmiotów, które stanowią dziedzictwo.
Badacze etnosztuki nie dają dokładnej odpowiedzi pytanie dlaczego tam rozwinęła się ta sztuka.
Ale można argumentować, że bliskość miast: Wielki Ustiug i Sołwyczjegodsk (Сольвычегодск) miała ogromne znaczenie dla powstania i rozwoju rzeźby szemogodskiej.
Wielki Ustiug, położony jest nad szeroką rzeką, mającą znaczenie handlowe. Od czasów starożytnych przyciągał uwagę cudzoziemców, jako dogodny punkt tranzytowy i handlowy. Stąd towary wędrowały do Moskwy, nad Morze Białe i do Chin.
Już w 1618 roku w Wielkim Ustiugu mieszkali Brytyjczycy i Holendrzy, którzy założyli tutaj swoje biura handlowe w pobliżu rzeki Suchona.
A Wielki Ustiug od czasów starożytnych słynie z produkcji szkatułek i rzemiosła.
Ale rzeźba z kory brzozowej zakorzeniła się nie w mieście, ale tam, gdzie jest pod ręką był odpowiedni materiał, a okolice rzeki Szemoksa słynęły z lasów brzozowych.
Wioski rzeźbiarzy – koronka na korze
Tutaj, w wiosce Kurowo-Nawołok wszystko zaczęło się najprawdopodobniej jeszcze w XVIII w.
Tu zaczął pracować pierwszy rzeźbiarz; stąd po nazwie rzeki Szjemoksy, powstała nazwa rzeźba szemogodskaja. W XIW wieku tego rodzaju rzeźbą zajmowano się w 14 okolicznych wioskach.
Możemy dokładnie nazwać nazwisko tego pierwszego mistrza z Kurowo-Nawołok. To był Wjeprjew (Вепрев).
Rodzinne tradycje
Co ciekawe, do 1935 roku, we wsi Kurowo-Nawołok na korze brzozy rzeźbili tylko jego potomkowie !
Niezwykłe prawda?
Ale nie można się dziwić, musiało to być ciekawe i intratne zajęcie i przyciągało dalszych i bliższych krewnych.
Istniejący wtedy kołchoz „Chudożnik” składał się z dziewięćdziesięciu rzeźbiarzy i wszyscy nosili to samo nazwisko – Wjeprjew (Вепрев) 🙂 !
Należy zauważyć, że przed rewolucją szkatułki – rzeźby szemogodskie były lepiej znane w Paryżu i Nowym Jorku niż w Petersburgu czy Moskwie.
Zagubiona w gęstych północnych lasach wieś Kurowo-Nawołok utrzymywała stosunki handlowe z daleką Ameryką i Francją.
Paryżanki trzymały rękawiczki w szkatułkach znad Szemogdy, Amerykanie tytoń i cygara.
Sukcesy rzeźbiarzy
Pierwszym znanym sukcesem był otrzymany, w 1882 roku, przez Iwana Afanasjewicza Wjeprjew’a medal na Wszechrosyjskiej Wystawie w Moskwie, gdzie oprócz tego wyróżnienia, prawie wszystkie wyroby nabył dwór carski.
Następnie, na Wystawie Światowej w Paryżu, w 1900 roku, mistrz Iwan Afanasjewicz Wjeprjew otrzymał dyplom – wyróżnienie za wystawione eksponaty.
Sztuka artystów pracujących nad rzeźbą szemogodską, oparta była o jednobarwną korę brzozową. Pracowali więc z mało korzystnym materiałem.
Kontrastowe tło i folia
Aby rzeźba była bardziej elegancka, twórcy, pod korą brzozy umieszczali folię.
Nadawała ona produktom lekkości i przejrzystości, ożywiając wzór ognistym odbiciem niegasnącego ognia.
Folia miała jednak również negatywne właściwości.
Nadała produktom wygląd liściastych zabawek, tańszych artystycznych rzeźb.
Warto zauważyć, że wybitny artysta rzeźbiarz Iwan Afanasjewicz Wjeprjew , o którym wspomnieliśmy wcześniej, unikał stosowania folii w swoich dziełach.
Zamiast złotej folii użył prostego matowego tła, co sprawiło, że rzeźby były bardziej szlachetne i bardziej artystyczne.
W dzisiejszych czasach rzemieślnicy zaczynają rezygnować z używania folii jako pomocniczego materiału dekoracyjnego, a to może być tylko mile widziane.
Rzeźbiarz po prostu maluje teraz pudełko ciemną farbą – najczęściej brązową – i przykleja na to tło korę brzozy. Połączenie jasnego koloru kory brzozowej z ciemnym brązem tła tworzy bardzo udany i dekoracyjny kontrast.
Koronka na korze – wzornictwo wyrobów
Asortyment wyrobów szemogodskich jest bardzo zróżnicowany, ale w zasadzie sprowadza się do szkatułki / kuferka / pudełka o szerokiej gamie rozmiarów i kształtów.
Pudełko podyktowało rzeźbiarzowi ornamentykę wzoru – koronka obowiązkowo znalazła się w obramowaniu.
Dało to ornamentowi ścisłą kompletność rysunku.
Mając do czynienia z pięcioma płaszczyznami pudełka, mistrz-artysta oczywiście zwrócił uwagę na pokrywę – najkorzystniejszą płaszczyznę dla oka.
Dzieło rzeźbiarzy szemogodskich wyróżnia się artystyczną wyrazistością, misterna koronka rzeźby, precyzyjną techniką cięcia.
Zasadniczo rzeźba szemogodska ma trzy rodzaje ozdób:
- kwiatowe (tzw. „bukiet”),
- geometryczne
- rodzajowe.
Najbardziej ulubionym wśród rzeźbiarzy jest „bukiet”. Mistrz bierze kawałek kory brzozowej, wycina równy prostokąt i tępym końcem noża rysuje zgrabną granicę wzdłuż linijki.
W tej skromnej oprawie, na przestrzeni mniej więcej równej zeszytowi lub zeszytowi ucznia, powinien zmieścić fantazyjny kwiatowy ornament.
Jak powstaje koronka z kory brzozy ?
Tępym końcem noża lub bolcem rzeźbiarz najpierw rysuje („pisze”) zarys przyszłego wzoru.
Z reguły dawniej mistrz nie miał przed sobą gotowej próbki.
Nie kopiował, ale tworzył ozdobę, którą kiedyś widział, być może u ojca – rzeźbiarza i którą zapamiętał do końca życia.
Po „napisaniu” wzoru rozpoczynał się proces rzeźbienia.
Ostrzem noża mistrz wyjmuje korę brzozy we właściwych miejscach, w ten sposób stopniowo powstaje koronka – efekt przekształcenia kory brzozy.
Tutaj pod szybką i pewną ręką mistrza powstają liście jakiejś fantastycznej rośliny, która wygląda jak klon lub winogrona, które nagle zamieniają się w szypułkę.
Starasz się śledzić zarys liści, które nieoczekiwanie kończą się kwiatami.
Zaglądasz w płatki i rozpoznajesz przebiśnieg, dzwon, paproć, konwalię.
Zdobienie roślinne wyróżnia harmonijne rozwinięcie kompozycji, prawidłowy układ i symetria powtórzeń poszczególnych elementów kwiatu.
Głównym motywem jest falisty pęd z pełnymi, okrągłymi, powtarzającymi się lokami.
Wśród tych loków mistrz, wykorzystując każdy centymetr wolnej przestrzeni, umieszcza w fantazyjnych liściach rozety, kiście, podobne owoce itp.
Koronka geometryczna
Geometryczna ornamentyka rzeźby szemogodskiej ma swoje korzenie w odległej przeszłości.
W nim główną rolę ozdobną odgrywa bogato wypreparowany okrąg lub rozeta.
Dekoracja zbudowana jest wokół tego centralnego motywu i polega na jego różnych kombinacjach z gwiazdą, trójkątami, rombami.
Mistrz układa koła indywidualnie i w grupach, wyobrażając sobie jak ma wyglądać koronka z wzorami kolistymi.
Charakter wzoru określa wielkość koła, dzieli je na połówki i tak koronka rozcina się na segmenty.
Załamanie jest promienne i związane głównie ze środkiem koła.
Krąg wszedł w rzeźbę szemogodską jako starożytny pogański symbol słońca.
Ten rysunek graficzny zachował się z odległej epoki, wielkiej wędrówki ludów, w ruskim i skandynawskim zdobnictwie ludowym.
Straciwszy swoje symboliczne znaczenie, przekształcił się w gniazdo z wieloma opcjami i stał się ulubionym motywem rzeźbiarzy szemogodskich.
Prostokątne pudełko skłoniło rzeźbiarza do poszukiwania nowych kolistych kształtów.
Tak narodziła się elipsa, która otworzyła przed mistrzem nowe drogi zdobnictwa.
Elipsa wstrząsnęła podwalinami wielowiekowych wzorów i położyła podwaliny pod przekształcenie sztuki symbolicznej w sztukę dekoracyjną.
Motywy socrealistyczne
W latach trzydziestych XXw urzędnicy odpowiedzialni za handel zagraniczny w ZSRR ustanowili tylko jedną standardową próbkę – wzór bukietu dla mistrzów szemogodskich.
A przecież dawni rzeźbiarze znali setki różnych wzorów ozdób, ale wyroby na eksport przyjmowano tylko według ustalonego wzoru. Był to rażący przykład krótkowzroczności, zarazem krok w kierunku zniszczenia dorobku wzorniczego.
Dopiero gdy zagraniczni odbiorcy, których zniechęcił jeden dostępny wzór, przestali kupować szkatułki szemogodskie, w 1935 roku, porzucono tą szkodliwą praktykę narzucania wzornictwa rzeźbiarzom.
Wskrzeszono dawne wzornictwo, takie jaką była dawniej szemogodska koronka – ozdoba o urzekającej urodzie.
W tym okresie artyści zaczęli wplatać radzieckie symbole we wzory kwiatowe i geometryczne.
Na bocznych płaszczyznach szkatułek czasem pojawił się sierp i młot, otoczony kłosami. Gwiazda pięcioramienna zastąpiła gwiazdę sześcioramienną, pojawił się, jako motyw zdobniczy, herb radziecki.
Postacie jako motyw zdobniczy
Artysta – rzeźbiarz, który w przeszłości nie zajmował się rysunkami rodzajowymi sylwetek, zaczął ozdabiać szkatułki postaciami ludzi, ptaków, jeleni czy koni.
Na szkatułach, z okresu ZSRR, pojawiają się wizerunki bohaterów pracy: strażnika granicznego, pilota, polarnika, pioniera itp.
Cechą charakterystyczną tego wątku jest rzadka umiejętność aby umieścić ten obraz w technicznie wyznaczonym obszarze i stylistycznie połączyć go z ogólnym wzorem rzeźbienia.
Postacie profilowe ptaków i zwierząt od mistrzów szemogodskich zawsze zachowują bardzo wyrazistą i dobrze wycelowaną linię konturu.
Tego rodzaju koronka – ornament powstaje pod wprawną ręką rzeźbiarza.
Nie tylko piękne ale i użyteczne
Wyroby z kory brzozy to nie tylko koronka – ornamenty zdobiące szkatułki.
Kora brzozy jest miękka i giętka, dlatego chętnie wykorzystywana jest do tworzenia ornamentów ozdobnych typu koronka.
Ale ma kora brzozy ma również szereg niezwykłych właściwości:
- dzięki wodoodporności – wykonywano z niej futerały na broń, buty z kory brzozowej, były szczególnie rozpowszechnione np: w Północnej Karelii, pozwalały mieszkańcom poruszać się po podmokłych terenach,
- antybakteryjne – pojemniki wykonane z kory brzozowej pozwalają przechowywać żywność bardzo długo, np.:
- chleb tak przechowywany nie pleśnieje,
- mleko się zakwasza się
- miała duże znaczenie dla gospodarki chłopskiej – w każdej północnej chłopskiej chacie, na strychu, trzymano pozyskany materiał – korę brzozową.
- jako naturalny materiał nadawał się na zabawki – wyplatanie kuli z kory brzozowej (kula z kamykiem w środku była grzechotkę dla najmłodszych w rodzinie) lub ptaka dla zabawy, było powszechne.
- energia brzozy jest bardzo pozytywna
Dziś sporą popularnością, w niektórych rejonach Rosji, cieszą się warsztaty rzeźbienia w korze brzozowej. Nawet dzieci tworzą podczas tych zajęć interesujące wzory, np: okładki na zeszyty czy małe kuferki. Wiele osób próbuje też rzeźbić samodzielnie, hobbystycznie, w oparciu o instruktaż i podglądanie licznych filmów dostępnych w internecie.
Na podstawie: żurnal HT nr 8 z 1938 roku
Zdjęcie wprowadzające: bibliokompas licencja (CC BY-NC-ND 3.0 )
Artykuł powstał w ramach:
Projekt dofinansowany ze środków Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w ramach Otwartego Konkursu na Dofinansowanie Zdalnych Przedsięwzięć na rzecz Dialogu i Porozumienia w Stosunkach Polsko-Rosyjskich