Cytryniec chiński – owoc o 5 smakach

Piękna i bardzo pożyteczna roślina z Azji

Cytryniec chiński (Schizandra chinensis) to ładne, wieloletnie pnącze z rodziny cytryńcowatych (Schizandraceae), dawniej magnoliowatych (Magnoliaceae).

Znany jest na świecie pod wieloma nazwami, z których najpopularniejsze to:

• limonnik kitajskij (Rosja, kraje byłego Związku Radzieckiego),
• Chinese Magnolia Vine, Five-Flavor Seed, Schizandra (kraje anglosaskie),
• Wu Wei Tzu, Wu Wei Zi (owoc o pięciu smakach) (Chiny).

W farmakologii jest to surowiec do wyrobu leków, nosi łacińską nazwę Schizandrae Fructus.

Owoc o pięciu smakach – gdzie rośnie ?

Dziko rośnie w:

• północnych Chinach,
• na Półwyspie Koreańskim,
• na terytorium Rosji w Krajach Nadmorskim i Chabarowskim, rzadziej na południu wyspy Sachalin oraz Wyspach Kurylskich.

Cytryniec chiński występuje na żyznej i piaszczystej glebie w sosnowo-liściastych lasach [lasy z limbą koreańską (Pinus koraiensis) zwaną w Rosji “cedrem” i dużą ilością drzew liściastych], nad brzegami rzek i strumieni oraz wzdłuż leśnych dróg. Najczęściej spotykany jest w strefie od 200 do 500 m n.p.m., ale można go spotkać także w górach do wysokości 800 m n.p.m.
Cytryniec chiński ma łodygi długie (do 10-15 m), wijące się, giętkie, biczowate (średnica 1 do 2 cm), wspinające się po pniach drzew i krzewów lub ścielące się.

W pobliżu północnej granicy swojego zasięgu oraz w gęstym, wysokim lesie staje się rośliną płożącą.

Wygląd cytryńca chińskiego

W tych warunkach pędy ledwie osiągają długość 1 do 2 m, ścielą się po powierzchni ziemi i nie kwitną.

Pędy roczne w stanie bezlistnym są cienkie, w przekroju poprzecznym koliste, rdzeń duży o charakterystycznym, ciemnozielonym kolorze, drewno jasnozielone.

Kora starych łodyg łuszczy się i ma kolor cynamonowy, a u młodych jest jaśniejsza, gładka z metalicznym połyskiem.

Liście skrętoległe, ogonkowe, eliptyczne lub odwrotnie jajowate, zaostrzone, rosnące pęczkami na krótkopędach.

Kwiaty białe lub kremowe (rzadko różowawe), zwisające, zebrane po 2-5 na różowoczerwonych szypułkach.

Roślina jednopienna, chociaż wyhodowano formy dwupienne oraz takie, które mają w pierwszym roku kwiaty męskie, a w latach następnych – żeńskie.

Kwitnący cytryniec

Cytryniec chiński kwitnie w maju i na początku czerwca.

Po zapyleniu kwiatu jego dno kwiatowe silnie się wydłuża, tworząc wydłużony owoc złożony, do złudzenia przypominający grono (do 10 cm długości), składający się z 10-40 jadalnych owocków, wyglądających jak soczyste jagody, o swoistym, głównie kwaśnym smaku (chociaż Chińczycy doszukali się aż pięciu smaków), które pozostawiają po przeżuciu charakterystyczne, lekko piekące uczucie w ustach.

Owoce dojrzewają we wrześniu – październiku. “Jagody” mają średnicę do 1 cm oraz kolor zazwyczaj jaskrawoczerwony (zdarzają się też tak ciemnoczerwone, że wyglądają jak czarne).

W każdym owocku znajduje się jedno lub dwa nasiona, błyszczące, nerkowate, żółtobrązowe, (w czasie przechowywania stają się matowe i ciemnieją) z mocną, twardą i kruchą łupiną, o wymiarach: długość 3 do 5 mm, szerokość 2 do 4,5, a grubość 1,5 do 2,5 mm.

Owoce, liście, kora łodyg i korzeni wydzielają po potarciu specyficzny, cytrynowy zapach.

Cenna roślina lecznicza – cytryniec chiński właściwości

Jako cenna roślina lecznicza, techniczna, jadalna i ozdobna cytryniec chiński od kilkudziesięciu lat jest uprawiany nie tylko w krajach na terenie byłego Związku Radzieckiego oraz w Bułgarii, ale również w innych krajach. Wyhodowano wiele odmian, przystosowanych do miejscowego klimatu

W Polsce też można kupić sadzonki tego pnącza.
W celach leczniczych stosuje się głównie owoce i nasiona.

• w nasionach są substancje tonizujące (schizandryna i jej pochodne), witamina E i substancje oleiste.
• w owocach cytryńca znaleziono także węglowodany, białka, kwasy tłuszczowe oraz makro i mikroelementy: wapń, magnez, fosfor, potas, sód, glin, cynę, żelazo, mangan, kobalt, nie stwierdzono natomiast glikozydów ani alkaloidów. Owoce zawierają do 1,5% cukrów, do 20% kwasów organicznych (głównie cytrynowego, jabłkowego i winowego), flawonoidy, katechiny, antocyjany, garbniki, olejki eteryczne, oraz witaminę C.
• olejek eteryczny cytryńca chińskiego , znajdujący się we wszystkich częściach rośliny (najwięcej w korze) jest ceniony w perfumerii za subtelny korzenno-cytrynowy aromat

Cytryniec ma zastosowanie lecznicze od ponad 2250 lat !

Opis cytryńca jako rośliny leczniczej znajduje się już w pierwszej chińskiej farmakopei z roku 250 p.n.e.

Nazwano go “owocem o pięciu smakach”, ponieważ jego okrywa jest słodka, miąższ kwaśny, nasiona gorzkie i cierpkie, a proszek z nasion nabiera podczas przechowywania smaku słonego.
W wyniku analizy złożonych recept medycyny tradycyjnej państw Północno – Wschodniej Azji, przeprowadzonej za pomocą komputera, cytryniec chiński znalazł się w pierwszej piętnastce najbardziej szeroko stosowanych roślin.

• wydana w Pekinie w 1982 r. “Księga chińskiej medycyny tradycyjnej” (po chińsku, niestety) wymienia także trzy inne gatunki cytryńca: S. sphenanthera, S. henryi, S. sphaerandra.
• amerykański program komputerowy “NaturBase” równorzędnie traktuje jako surowiec do produkcji leków suszone owoce dwóch gatunków: S. chinensis (Nothern Schizandra) i S. sphenanthera (Southern Schizandra).
• farmakopea byłego Związku Radzieckiego wymienia jako leki nalewkę na owocach i nasionach cytryńca (“T-rae Schisandrae 50,0 – D.S.: po 20-25 kropli 3 x dziennie”) oraz proszek z nasion (“Pulv. Schisandrae 0,5 – D.t.d.N20 – D.S.: po 1 proszku 2-3 x dziennie”).

Mają być one stosowane z przepisu lekarza jako środek stymulujący i tonizujący centralny system nerwowy, przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, podwyższonej senności, hipotonii (niskie ciśnienie), chorobach psychicznych charakteryzujących się występowaniem stanów depresyjnych, dla polepszenia wzroku (zdolności widzenia w ciemności !), normalizacji pracy serca i żołądka.

Zasadniczo jako środek zwiększający zdolność do pracy w trudnych warunkach.

Cytryniec chiński przeciwwskazania

Przeciwwskazania to:

• stany nadpobudliwości nerwowej,
• bezsenność,
• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia pracy serca.

Według “NaturBase” przeciwwskazaniem jest także ciąża.

Cenne właściwości lecznicze

Substancje odpowiedzialne za lecznicze działanie cytryńca, to przede wszystkim lignany – schizandryna (której jest najwięcej) oraz jej pochodne.

(Termin lignany pojawił się dopiero w 1941 r., jako określenie związków organicznych, powstałych w wyniku połączenia dwu (lub kilku) cząsteczek pochodnych fenylopropanu.

Lignany są szeroko rozpowszechnione wśród roślin, występują w korzeniach, drewnie, liściach i owocach.

Jeszcze w latach 70 – tych polska literatura fachowa wspominała o nich, bo: “Obecność lignanów może mieć czasem znaczenie w taksonomii roślin”.

Dzisiaj wiemy, że wiele lignanów ma cenne właściwości farmakologiczne, takie jak:

• przeciwrakowe,
• przeciwbakteryjne,
• stymulujące
• adaptogenne.

Niektóre dane wskazują, że lecznicze działanie cytryńca może być wynikiem kompleksowego (wspólnego) oddziaływania kwasów organicznych, olejku eterycznego i węglowodanów oraz schizandryny na organizm człowieka (lub zwierzęcia).

Zasadnicze farmakologiczne działanie cytryńca to stymulacja układu oddechowego, zwiększenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego, regulacja biologicznych funkcji układu krwionośnego i serca.

---

---

Na co pomaga cytryniec ?

• cytryniec chiński stymuluje centralny układ nerwowy przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym likwidując uczucie zmęczenia.
• przyspiesza proces regeneracji skóry.
• doświadczalnie stwierdzono, że cytryniec chiński (i jego preparaty w leczniczych dawkach) aktywuje zarówno proces pobudzania jak i hamowania centralnego układu nerwowego, nie naruszając równowagi tych procesów.
• przeprowadzone doświadczenia wykazały, że o 38% wzrosła siła mięśni u ludzi, przyjmujących nalewkę spirytusową na sproszkowanych nasionach cytryńca.
• alpiniści stosujący leki z cytryńca stwierdzili u siebie mniejszą wrażliwość na brak tlenu w powietrzu wysokich gór.
• nalewka z cytryńca zmniejszyła też reakcję na przegrzanie organizmu, a nawet toksyny bakterii wywołujących biegunkę.
• procesy zapalne wywołane oparzeniami (także chemicznymi) przebiegały łagodniej. Użycie cytryńca może zapobiec szokowi przy oparzeniach oraz zmniejszyć miejscowy odczyn zapalny.
• robotnicy pijący napój z cytryńcem w czasie ciężkiej pracy fizycznej w wysokiej temperaturze, lepiej pracowali, mniej się męczyli oraz w czasie odpoczynku szybciej regenerowali siły. Stwierdzono też dużo mniejsze (niemal o połowę) wydzielanie potu oraz soli, co skutkowało utrzymaniem równowagi soli w organizmie.
• podczas II wojny światowej podawano lotnikom radzieckim przed nocnymi lotami wyciągi z owoców cytryńca, ponieważ znacznie zwiększały ostrość widzenia w ciemności.
• cytryniec chiński wykazuje także działanie lecznicze przy wysokiej i progresywnej krótkowzroczności.
• maścią z miękiszu owoców można leczyć egzemę oraz zapalenie skóry. Działa także bakteriostatycznie, przy czym w odróżnieniu od innych lekarstw nie traci tych właściwości w podwyższonej temperaturze.
• owoce cytryńca wchodzą w skład złożonego lekarstwa ziołowego, którym leczy się wysokie ciśnienie (hipertonię) w Korei, a którego starodawna receptura pochodzi z tradycyjnej medycyny Dalekiego Wschodu.

W medycynie ludowej

• w tradycyjnej medycynie ludowej używany jest napar z liści i pędów cytryńca świeżych lub suszonych (3 g suszonych liści na szklankę wrzątku, postawić pod przykryciem do naciągnięcia na 10 min.), jako skuteczny środek przeciwszkorbutowy oraz tonizujący.
• ogonki (prawidłowo “wydłużone dna kwiatowe”) pozostałe po oberwaniu owoców wykorzystywane są do leczenia chorób jelit.
• turyści żują i zjadają po kilka świeżych liści zerwanych w czasie drogi przez las, aby poczuć się lepiej.

Cytryniec chiński uprawa

Pierwszą próbę uprawy tej ciekawej i egzotycznej rośliny podjąłem dawno temu, gdy za wysoką cenę kupiłem w Krakowie dwie sadzonki.

Latem zawiozłem je w Bieszczady i posadziłem w cieniu pod drzewami. Rośliny rosły słabo, a następnej wiosny zniszczył je przymrozek.

Podczas rozmowy z ogrodnikiem (od którego kupiłem sadzonki) wyjaśniło się, że rośliny były wydelikacone, bowiem uprawiał je w namiocie foliowym, opryskując co tydzień przeciwko chorobom grzybowym.

Co ciekawe, tak samo nieudana była próba uprawy pod Krakowem “dzikiego” cytryńca przywiezionego prosto z jego ojczyzny, przeprowadzona przez mojego znajomego.

Cytryniec chiński sadzonki

Następne 4 sadzonki kupiłem w Petersburgu (d.Leningradzie) w czerwcu 1991 roku.

Od 1994 roku te rośliny rosną nieźle, pomimo niesprzyjającego klimatu oraz bardzo rzadkiego i nieregularnego stosowania środków grzybobójczych.
Cytryniec jest zimotrwały i światłolubny, jednak młode sadzonki dużo lepiej rosną w cieniu. Nie jest wytrzymały na suszę.

Cytryniec chiński nie znosi także ciężkich gleb, stagnujących wód gruntowych i zatopienia.

Rozmnaża się go za pomocą nasion, sadzonek pędowych i korzeniowych, odkładów i dzielenia roślin.
Praktycznie, w ogródku należy sadzić cytryńca zawsze przy ścianie domu, szopy, altanki czy płotu od zachodu, aby był zasłonięty przed zimnymi wiatrami oraz promieniami wschodzącego słońca. Gleba winna być żyzna, stale wilgotna, co można osiągnąć drogą ściółkowania torfem, nawozem, świeżo ściętą trawą w promieniu około półtora metra od rośliny.

Ściółkę usuwamy jesienią, aby nie stworzyć idealnych warunków dla myszy i nornic.

Ponieważ system korzeniowy cytryńca jest płytki nie wolno przekopywać ziemi i spulchniać głębiej niż na 5 cm. Odczyn gleby winien być neutralny.

Kilka wskazówek do uprawy cytryńca

Zauważyłem, że cytryniec chiński rośnie dobrze na wilgotnej, żyznej i ciężkiej glebie ale w miejscu, gdzie przed laty pozostawiono resztki piasku i wapna po tynkowaniu domu.

Sadząc sadzonki cytryńca do gleby lekkiej, piaszczystej należy dodać dużą ilość torfu, rozłożonego obornika lub kompostu. Rośliny sadzimy w odległości ok. 1 m od siebie.

Cytryniec kwitnie i owocuje tylko wtedy, gdy jego pędy znajdują podpory, po których mogą się wspinać, owijając się zgodnie z ruchem wskazówki zegara.

Przy uprawie cytryńca w Polsce zazwyczaj nie zachodzi potrzeba stawiania podpór wyższych jak 2 metry.
Na cytryńcu występuje dziurkowatość liści drzew pestkowych (powodowana przez grzyb Clasterosporium carpophilum) ale w małym nasileniu.

Z moich obserwacji wynika, że chociaż cytryniec chiński jest wrażliwy na choroby grzybowe, to atakują go one zazwyczaj pod koniec okresu wegetacyjnego, co sprawia, że nie powodują dużych szkód.

Artykuł pod tytułem “Owoc o pięciu smakach – Cytryniec chiński” opublikowany został w miesięczniku “AURA – Ochrona środowiska”, nr 7-8/99r.

Kilka praktycznych porad

W celach leczniczych stosuje się

• owoce,
• nasiona,
• korzenie,
• korę
• szypułki owoców (ogonki).

Zbiór owoców należy prowadzić ostrożnie, ponieważ uszkodzone pędy zazwyczaj nie owocują przez kilka następnych lat.

Zerwane owoce rozsypujemy cienką warstwą, aby przewiędły na słońcu lub w cieniu na wietrze, a potem suszymy w suszarce (35 do 40 st. C) i dosuszamy w temperaturze 60 – 70 stopni.

Nasiona otrzymujemy ze świeżych jagód poprzez odciśnięcie soku (nadaje się do koktajli, deserów) a następnie pozostałość przemywamy aby usunąć skórki owoców i otrzymać czyste nasiona. Nasiona suszymy najpierw na powietrzu a potem w pomieszczeniu.

Wysuszone jagody i nasiona można przechowywać przez wiele lat. Jest dobrym surowcem dla przetwórstwa.

Domowe zastosowanie – ekstrakt i napar

• Ekstrakt (wyciąg na 70% spirytusie w proporcji 1:3) – zażywa się po 20 do 30 kropli z wodą, na czczo lub 4 godz po jedzeniu.
• Napar – stołową łyżkę jagód (świeżych lub suszonych) zalewamy szklanką wrzątku i nastawiamy w przykrytym naczyniu na 2 godziny, następnie odcedzamy.

Przyjmujemy cytryniec chiński, po 2 łyżki naparu, 4 razy dziennie przed jedzeniem.

• Sproszkowane nasiona zażywamy po 0,5 grama 2 razy dziennie przed jedzeniem