Lira korbowa

Na lirze zagrasz dziś tylko w Rosji ?

Tak nie jest, ale wielu osobom w Polsce jej unikalne dźwięki kojarzą się właśnie z rosyjską, przede wszystkim ludową kulturą.

Dzięki uprzejmości rosyjskiej Manufaktury Balalaiker dowiedzieliśmy kilku ciekawostek o lirze i nie tylko…

Na terytorium księstwa a potem carstwa moskiewskiego lira kołowa pojawiła się na przełomie XVI-XVII wieku. Instrument przenikał na ziemie rosyjskie przez tereny ukraińskie i białoruskie wraz z osadnikami, kupcami, interwencjonistami i inną aktywną ludnością.

Lira korbowa (kołowa) była mocno zakorzeniona i do niedawna pozostawała w użyciu ludowym w niektórych regionów Rosji – Briańska, Orła, Kurska, Rostowa i kilku innych. Ciekawe, że jeszcze w latach 20 XXw wędrownych lirowców można było spotkać nawet na moskiewskich ulicach i bazarach.

Słynny koneser muzyki ludowej Mitrofan Piatnicki miał również własną lirę korbową.

Rosyjska lira korbowa, w przeciwieństwie do jej europejskiego krewniaka, była instrumentem ludowym, mało znanym kręgom szlacheckim i zawodowym. Wyróżniała się prostotą wykonania, stosunkowo niewielką skalą, niewielką ilością strun (2-4 szt.) oraz oryginalnym repertuarem.

Najszersze zastosowanie lira korbowa znalazła wśród włóczęgów i zawodowych żebraków, dla których była profesjonalnym narzędziem do zarabiania pieniędzy.

Można ich było spotkać w zatłoczonych miejscach, wykonujących wersety duchowe i psalmy. Jednak w niektórych regionach gra na lirze działała również jako akompaniament do długotrwałych pieśni. Na przykład w tradycji Kozaków Dońskich lira (lokalna nazwa to pysk) była używana do akompaniamentu pieśni i przetrwała do pierwszej trzeciej XX wieku. Grali na lirze kołowej do tańca i do tańca i przyśpiewek, a nawet romansów.

Jeden z ostatnich rosyjskich lirowców, Klimenty Feoktistovich Shmatov, mieszkał do lat 50. XX wieku w dzielnicy Starodubsky w obwodzie briańskim i do ostatnich dni grał na wiejskich bazarach. Kupiona od niego w 1953 roku lira korbowa jest obecnie przechowywana w Konserwatorium Moskiewskim.

Dziś lira korbowa ponownie przyciąga uwagę publiczności. Coraz częściej pojawia się na horyzoncie, uczestnicząc w programach muzyków ludowych, eksperymentatorów i wykonawców muzyki sakralnej.

Lira korbowa – jak na niej grano

Wykonawca trzymał lirę na kolanach. Większość strun (6-8) brzmi jednocześnie, wibrując w wyniku tarcia o koło obracane prawą ręką. Jedna lub dwie oddzielne struny, których część brzmiąca jest skracana lub wydłużana za pomocą drążków lewą ręką, grają melodię, pozostałe struny wydają jednostajny szum.

Lira korbowa wydawała dźwięk mocny, smutny, monotonny, z lekkim zabarwieniem nosowym.

Struny często owijano  włóknami  lnu lub wełny w miejscu styku z obręczą koła, aby złagodzić dźwięki.  Jakość dźwięku instrumentu zależała również od dokładnego wyśrodkowania koła

Lirnicy często tworzyli grupy i mieli ściśle określone terytorium działania.  Grupa miała swojego przywódcę, który ściśle pilnował  zasad. Osoby, które je naruszały były wyrzucane lub podlegały surowym karom.

Bałałajka

Będąc w rosyjskiej tematyce muzycznej, nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym instrumencie  – bałałajce

To właśnie bałałajka jest  najstarszym  i najbardziej rozpoznawalnym rosyjskim instrumentem muzycznym.

Bałałajka stała się powszechna w epoce moskiewskiej Rosji, kontynuując tradycje starożytnego rosyjskiego instrumentu strunowego szarpanego – domry. Bałałajka została wynaleziona i rozprowadzona przez naród rosyjski na przełomie XVI i XVII wieku.

Słowo “bałałajka” ma wspólną słowiańską kłębek korzenia – (* bh ā) – formę onomatopeiczną o znaczeniu “mówić, rozmawiać” (w dialektach

wschodniosłowiańskich także – żartować), jak w słowach balamut, balabol, balagur, balakar itp. bezpośrednio wskazują na główny cel tego instrumentu muzycznego – zabawianie i utrzymywanie osoby w dobrym stanie ducha, aby nie straciła serca. Samo słowo bałałajka pierwsza wzmianka w kronikach moskiewskich z XVII wieku (1688).

W następnych stuleciach bałałajka stała się najpopularniejszym i najczęściej wymienianym rosyjskim instrumentem muzycznym w pisanych, wizualnych i ustnych źródłach folklorystycznych.

Zwyczajowy wygląd bałałajki rozwijał się przez kilka stuleci. Wizerunek i konstrukcja instrumentu powstały w oparciu o rosyjskie tradycje produkcji instrumentów szarpanych, które rozwinęły się pod koniec XVI wieku (przede wszystkim tradycje domowe).

Ważną rolę w tym procesie odegrała ciągła obserwacja kultury muzycznej azjatyckich, a później europejskich sąsiadów. Początkowo bałałajka miała półkolisty korpus i stosunkowo długą szyję, ale na przełomie XVII i XVIII wieku rozpowszechniła się wersja bałałajki o charakterystycznych trójkątnych konturach.

Wiele regionalnych tradycji wytwórczych doprowadziło do tego, że do końca XIX wieku wśród ludzi istniało kilka odmian bałałajek – od rzadkich drobnych instrumentów o owalnym korpusie po najpopularniejsze modele z trójkątnym korpusem i długą szyją.

Inna była również liczba strun w bałałajce – od dwóch do sześciu. Bałałajka była szeroko rozpowszechniona głównie wśród chłopskiej i miejskiej ludności rzemieślniczej. Ponadto znane są przypadki użycia bałałajki w kręgach najwyższej szlachty rosyjskiej, w szczególności na dworze Piotra I, Katarzyny II, Pawła I, a także w kulturze drobnej szlachty, klasowe, pospólstwo itp.

Popularność tego instrumentu okazała się najszersza i nie osłabła dopiero w drugiej połowie XX wieku.jak również w kulturze miejscowej szlachty, klasy służebnej, mieszczan itp. Popularność tego instrumentu okazała się najszersza i osłabła dopiero w drugiej połowie XX wieku.jak również w kulturze miejscowej szlachty, klasy służebnej, mieszczan itp. Popularność tego instrumentu okazała się najszersza i osłabła dopiero w drugiej połowie XX wieku.

Jako instrument sceniczny

Pod koniec XIX wieku bałałajka została znacznie przerobiona przez zespół badaczy, muzyków i mistrzów muzyki pod kierownictwem twórcy ludowej muzyki orkiestrowej Wasilija Andrejewa i zaczęła być używana przez profesjonalnych wykonawców jako instrument sceniczny.

Działania te dodatkowo zwiększyły popularność bałałajki. W rezultacie zaktualizowany projekt bałałajki został utrwalony w praktyce muzycznej i przemysłowej iw tej formie przetrwał do dziś. Na początku XX wieku bałałajkę podzielono na dwa typy: akademicki (zawodowy) i tradycyjny (ludowy, wiejski).

Ten podział trwa do dziś. Środowisko wiejskie ma swoją własną kulturę wykonawczą bałałajki, podczas gdy muzycy sceniczni mają swoją własną.Środowisko zawodowe opracowało swój własny rodzaj bałałajki o specjalnej konstrukcji z rozszerzoną skalą, ujednoliconym strojeniem kwarty, nylonowymi strunami i własnym repertuarem koncertowym.

Granie na bałałajce akademickiej wymaga od wykonawcy znajomości notacji muzycznej i opanowania szerokiego zakresu technik produkcji dźwięku. Z kolei bałałajki produkcji artel (fabrycznej) stały się powszechne wśród ludzi. Różnią się od profesjonalnych bałałajek mniejszą liczbą progów, wykorzystaniem metalowych strun, wieloma opcjami strojenia i muzyką przekazywaną od osoby do osoby bez pomocy partytur.

Opanowanie tego typu bałałajki wymaga minimalnej ilości czasu i nie wymaga znajomości umiejętności muzycznych. Obecnie tradycyjna bałałajka przeżywa znaczny wzrost,wraz z popularnością rośnie również zapotrzebowanie na tego typu instrumenty.

Artykuł powstał w ramach:

Projekt dofinansowany  ze środków Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w ramach Otwartego Konkursu na Dofinansowanie Zdalnych Przedsięwzięć na rzecz Dialogu i Porozumienia w Stosunkach Polsko-Rosyjskich