Taksonomia najwybitniejszego węgierskiego zielarza

Vince Borbás i jego taksonomia

Nawet dziś taksonomia nie jest łatwym działem systematyki roślin, a wyobraźmy sobie XIX wiek i botanika, który bez użycia komputerów, mikroskopów opisuje, nazywa blisko 2000 nowych gatunków i odmian roślin z których znaczna część zachowała się do dziś. Tym wybitnym badaczem był Węgier Vince Borbás.

Jeden z naszych najbardziej produktywnych naukowców.

„…Najwybitniejszy węgierski zielarz”

„Największy węgierski botanik wszech czasów”

to tylko kilka z wielu charakterystyk tego wybitnego specjalisty w swojej dziedzinie.

Jego biografowie: Árpád Degen, Rajmund Rapaics, Endre Gombocz, Rezső Soó botanicy w swoich biografiach pisali o nim jako o „przywódcy wysiłków węgierskiej botaniki końca stulecia”. Vince Borbasa pasjonuje taksonomia roślin.  Skoro już o niej mowa, wiecie co to takiego ta taksonomia ?

Taksonomia co to ?

Taksonomia to system klasyfikacji organizmów lub innych obiektów na podstawie ich cech wspólnych i różnic. Jest to nauka zajmująca się ustalaniem zasad i kryteriów klasyfikacji, która pomaga nam zrozumieć, jak organizmy są powiązane i jakie mają podobieństwa lub różnice. Głównym celem taksonomii jest uporządkowanie różnorodności życia na ziemi.

Taksonomia opiera się na hierarchicznym podejściu, w którym organizmy są grupowane w coraz bardziej szczegółowe kategorie taksonomiczne. Podstawowymi jednostkami w taksonomii są taksony, które obejmują różne grupy organizmów. Taksony są ściśle określone i mają przypisane nazwy.

Ponadto, taksonomia opiera się na badaniach naukowych i dowodach, a nie tylko na opiniach lub arbitralnym klasyfikowaniu organizmów. Współczesna taksonomia wykorzystuje różnorodne dane, takie jak morfologia, genetyka, ekologia i ewolucja, aby ustalać relacje między organizmami i tworzyć dokładne i spójne systemy klasyfikacji.

Taksonomia roślin

Taksonomia roślin  to  dział systematyki roślin obejmujący teorię i praktykę klasyfikowania organizmów roślinnych, zajmujący się techniką wyróżniania i opisywania taksonów roślinnych, a więc ich klasyfikacją, nazewnictwem i hierarchizacją.

Rozdzielenie systematyki biologicznej na roślinną i zwierzęcą jest zaszłością historyczną pochodzącą jeszcze od Linneusza.

Jak Vince Borbás został pasjonatem taksonomii ?

Urodził  się 29 lipca 1844 roku w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec, Ferenc Borbás, był urzędnikiem, dlatego ze względu na ich bardzo skromną sytuację materialną ojciec chciał, aby Vince zdobył zawód, najlepiej został rzemieślnikiem. Młody Vince marzy jednak o nauce. Po śmierci ojca, w wieku 16 lat staje się uczniem gimnazjum. Jest uczniem znakomitym z przydomkiem samouk.

Po ukończeniu gimnazjum w Egerze studiuje językoznawstwo i historię naturalną na uniwersytecie w Peszcie. Już wtedy odwiedza powiaty Nógrád, Gömör, Heves i Békés, aby przeprowadzać swoje badania florystyczne.

Po uzyskaniu  dyplomu nauczyciela historii naturalnej i języka węgierskiego,  przez rok jest asystentem u profesora botaniki  Lajosa Jurányi.   Jednak w dłuższej perspektywie nie mogą pracować razem.  

Lajos Jurányi interesował się komórką, tkanką i historią rozwoju roślin, natomiast Vincé Borbás interesował się badaniami nad taksonomią  roślin. Musiało dojść do rozstania.

Po zakończeniu współpracy z profesorem  proza życia zmusza Borbasa  do podjęcia pracy nauczyciela w publicznym gimnazjum Terézváros w Peszcie. Nie rezygnuje jednak ze swoich badań.

Każdą wolną chwilę poświęca na obserwowaniu roślinności w okolicach Budapesztu, a także w innych rejonach. Zbiera materiał do swojej pracy doktorskiej. Po zrobieniu doktoratu, udaje się na studia w Berlinie i odbywa podróże studyjne do Kopenhagi, Monachium i Innsbrucku.

Współpracuje z A. Braunem w Berlinie i A. Kernerem w Innsbrucku, naukowcami, którzy wywarli ogromny wpływ na systematykę i pracę z zakresu geografii roślin. W jego życiu to intensywny czas pracy naukowej  i publicystycznej.

W 1880 roku ukazuje się jedno z jego najsłynniejszych dzieł w języku łacińskim – monografia o dzikich różach.

Jest autorem monografii geografii roślin dla kilku powiatów (Temes, Békés, Pest, Máramaros, Szabolcs).

Publikuje i przez cały czas kontynuuje swój rozwój naukowy. Habilituje się, a  od 1898 roku  jest profesorem nadzwyczajnym uniwersytetu. 

Rozumiał uczniów

Botanika  i propagowanie jej pasjonuje go  najbardziej. Bazując na swoich doświadczeniach z nauczania w szkole dąży do zmiany nauki tego przedmiotu w szkole. Realizację swojego planu rozpoczyna od przetłumaczenia i przeredagowania niemieckiego podręcznika botaniki Thomé. Przetłumaczona książka najwidoczniej nie spełnia jego oczekiwań, ponieważ w 1885 sam pisze podręcznik botaniki, który według niego jest bardziej  przystępny dla uczniów.  

Przez dwa lata (1875-76) Vince Borbás był także węgierskim korespondentem niemieckiego czasopisma botanicznego, ale stanowisko zostaje mu odebrane przez wydawcę gazety. Nie jest tajemnicą, że Vince Borbas jest kontrowersyjny w kręgu botaników.  

Jego publikacje zostają  również poddane krytyce przez Hermanna Ottó, który nie zgadza się z teoriami Vince’a Borbása w sposób zdecydowany i publiczny w Zeszytach historii naturalnej.

Vince Borbás mimo ogromu pracy, którą włożył w swoje badania: opublikowano 874 jego prac, opisał i nazwał blisko 2000 nowych gatunków i odmian roślin, z których znaczna część zachowała się do dziś, otrzymał jedynie katedrę taksonomii roślin na Uniwersytecie w Cluj-Napoca i zarządzanie ogrodem botanicznym w 1902 roku. Pięknem ogrodu nie nacieszył się długo. Zmarł na atak serca 17 lipca 1905 r.

Publikacje

W latach 1870 -1905 opublikował  874 prace, opisał i nazwał około 2000 nowych form roślinnych, z których znaczna część jest aktualna do dziś.

W 1882 r. opisał rzadki gatunek węgierskiego tulipana Tulipa hungarica (poniżej), który występuje wyłącznie na Węgrzech jako gatunek reliktu.

Jego dzieła taksonomiczne, z których największą jest monografia róż, zrodziły się pod wpływem współczesnych idei genealogicznych.

Wniósł nowe idee do pochodzenia gatunków, rozwoju zbiorowisk roślinnych i innych współczesnych problemów.  Nie sposób wymienić wszystkich jego publikacji. 

To tylko kilka z nich …

• Flora hrabstwa Pest… (Pest, 1872);
• Sprawozdanie z badań botanicznych przeprowadzonych na obszarze Bánság (Bp., 1874);
• Dane o goździkach o kwiatach żółtych… (Bp., 1876);
• Dane o florze letniej wysp Arbe i Veglia… (Bp., 1877);
• Notatki florystyczne… (Bp., 1878);
• Dane florystyczne (Roripák)… (Bp., 1879);
• Roślinność Budapesztu i okolic (Bp., 1879);
• Próba monografii dzikich róż Cesarstwa Węgierskiego (Bp., 1880);
• Flora z okręgu Békés (ur. 1881);
• Roślinność Temesváru (Temesvár, 1884);
• Flora węgierskich stepów piaskowych (Bp., 1886);
• Geografia i flora roślin powiatu Vasvár (Szombathely, 1888);
• Ojczyzna i migracja ostu serbskiego (Bp., 1893);
• Geografia roślin i roślinność naczyniowa Balatonu i jego brzegów (Bp., 1900);

Losy cennego zbioru botanicznego Borbasa

Niezwykle cenny zbiór botaniczny Vince Borbasa (zielnik składający się z 306 zeszytów) nie został zaakceptowany przez dyrektora Zbiorów Botanicznych Muzeum Narodowego Nándora Filarszky’ego.

Został on przejęty przez János Tuzson, dyrektora Uniwersytetu w Budapeszcie.

Pod koniec II wojny światowej, gdy w chronionych piwnicach Uniwersytetu zabrakło miejsca, zielnik ewakuowano do „zamków wiejskich” w powiecie Nógrád.

Niestety podczas wojny brakuje wszystkiego, wiec lokalna ludność zbiory wykorzystuje jako materiał do rozpałki. Próby ratowania zbiorów nie przynoszą skutków.

 Ostatecznie ocalała tylko jedna piąta zbiorów. Została przekazana do Instytutu Systematyki Roślin Uniwersytetu Eötvösa Loránda.

Warto dodać, że oprócz systematyzacji węgierskiej flory zajmował się także związkami kultury ludzkiej z florą, z zapałem badając etnograficzne i „etnologiczne” powiązania botaniki. Mówi się o nim często  ‘’najwybitniejszy węgierski zielarz’’

Po jego śmierci jego imieniem nazwano wiele gatunków roślin m in.:

• Lotus borbasii
• Lonicera borbasiana
• Asperula borbasiana
• Mentha – borbasiana Briq.
• Hypericum borbasii

W latach czterdziestych XX wieku jego imię nosiły dwa węgierskie czasopisma botaniczne:

Borbásia i Borbásia Nova.

 Powstało także Towarzystwo Węgierskich Botaników Borbás.

Kategorie taksonomiczne w obrębie królestwa roślin 

Dla chętnych naśladować  Vincenta  Borbasa poniżej lista kategorii taksonomicznych w obrębie królestwa roślin, od najwyższych do najniższych rangą, z uwzględnieniem łacińskich nazw taksonów oraz (w nawiasach) końcówek nazw systematycznych.

    królestwo – regnum,

        podkrólestwo – subregnum (-bionta)

    gromada – divisio (-phyta)

        podgromada – subdivisio (-phytina)

    klasa – classis (-opsida, -atae)

        podklasa – subclassis (-idae)

        nadrząd – superordo (-anae)

    rząd – ordo (-ales)

        podrząd – subordo (-ineae)

    rodzina – familia (-aceae)

        podrodzina – subfamilia (-oideae)

        plemię – tribus (-eae)

        podplemię – subtribus (-inae)

    rodzaj – genus

        podrodzaj – subgenus

        sekcja – sectio

        seria – series

    gatunek – species

        podgatunek – subspecies

        odmiana – varietas

        forma – forma

Mając do dyspozycji listę kategorii taksonomicznych wystarczy, tak jak Vince Barbos, udać się na spacer, aby pozyskać roślinę do własnych badań. Może znajdziecie świerzbnicę karpacką ( Knautia kitaibeli (Schult.) Borbas ), która występuje w Tatrach ?

---